Co może, a co nie może jeść chory na cukrzycę?

Żywienie w cukrzycy to praktycznie zdrowe i higieniczne posiłki spożywane w powiązaniu ze stosowaniem leków. Planowanie posiłków oraz kontrola ilości i jakości pożywienia, które chory codziennie spożywa, jest podstawą wszystkich dalszych etapów leczenia, u wszystkich chorych i w każdym czasie. Dieta cukrzycowa ułatwia działanie leków hipoglikemizujących, zapobiega hipoglikemii, stanowi profilaktykę chorób układu krążenia. Dobrze opracowana może stanowić źródło wszystkich przyjemności i towarzyskich korzyści, jakich każdy oczekuje od sztuki kulinarnej.

Dieta chorego na cukrzycę powinna zapewniać dostarczenie wszystkich niezbędnych składników odżywczych odpowiadających potrzebom określonego chorego. W leczeniu dietetycznym duży nacisk kładzie się na regularne spożywanie posiłków. Chory na cukrzycę, wstrzykujący insulinę, powinien spożywać 5-6 posiłków dziennie. Chorym z cukrzycą typu 1 zaleca się spożywanie nawet do 7 posiłków dziennie. Są to jednak posiłki małe, ale często spożywane. W cukrzycy typu 2 leczonej doustnymi lekami hipoglikemizującymi częstość podawanych posiłków jest zwykle mniejsza – 3-5. Dieta chorego na cukrzycę, tak samo jak każdego innego człowieka, powinna być urozmaicona. Przy ustalonym trybie życia te same posiłki zjadane w kolejnych dniach powinny zawierać zbliżone ilości składników odżywczych, zwłaszcza węglowodanów. Dodatkowe porcje jedzenia są zwykle koniecznością w przypadku dodatkowego wysiłku fizycznego. Ograniczenia diety cukrzycowej dotyczą spożywania cukrów prostych, tłuszczów nasyconych, alkoholu, a w przypadku powikłań również soli i białka.

Węglowodany

Węglowodany są zasadniczym źródłem glukozy, dlatego stanowią podstawę pożywienia zarówno człowieka zdrowego, jak i chorego na cukrzycę. 55-60% dobowego zapotrzebowania energetycznego człowieka powinny dostarczać właśnie węglowodany. Ponieważ 1 gram węglowodanów dostarcza organizmowi 4 kcal, to przy założeniu że zapotrzebowanie dobowe chorego oceniono na 2000 kcal, ok. 1200 kcal powinno pochodzić z węglowodanów. Czyli chory powinien w ciągu doby spożyć ok. 300 g węglowodanów.
Dla chorego na cukrzycę, nie tylko ilość węglowodanów ma istotne znaczenie, ale także ich rodzaj. Człowiek korzysta z węglowodanów, czyli cukrów prostych i złożonych. Cukry proste (monosacharydy, np. glukoza, fruktoza) to podstawowe składniki materii żywej i w tej postaci (bez konieczności trawienia) są wykorzystywane przez organizm człowieka. Cukry złożone stanowią mniej (oligosacharydy: sacharoza, maltoza, laktoza) lub bardziej skomplikowane (polisacharydy: skrobia, glikogen) połączenia węglowodanów prostych. Aby organizm człowieka mógł z nich skorzystać, muszą one ulec procesowi strawienia właśnie do łatwo przyswajalnych postaci cukrów prostych. Dlatego spożywane węglowodany dostarczają nam glukozy (zwiększając glikemię) z różną szybkością. Przyjmując, jako kryterium podziału, szybkość narastania glikemii w stosunku do czasu spożycia, niektórzy specjaliści wyróżniają 3 rodzaje węglowodanów. Chory na cukrzycę powinien znacznie ograniczać w swojej diecie, przede wszystkim węglowodany tzw. “biegnące”, które szybko się wchłaniają z przewodu pokarmowego i szybko zwiększają glikemię. Te cukry reprezentowane są właśnie przez glukozę, ale też należy tu sacharoza (cukier buraczany). A produkty o dużej zawartości tego typu węglowodanów to: słodycze, ciasta, lody, dżemy, niektóre owoce (np. winogrona).


Drugi rodzaj węglowodanów, tzw. “maszerujące” wchłaniają się dość szybko, ale znacznie wolniej niż poprzednie, dlatego przyrost glikemii po ich spożyciu jest znacznie wolniejszy. Tak zachowują się skrobia zawarta w produktach zbożowych i ziemniakach, fruktoza obecna w owocach i laktoza występująca w mleku i przetworach mlecznych. Trzeci rodzaj węglowodanów to tzw. węglowodany “czołgające się”, które wchłaniają się z przewodu pokarmowego najwolniej i bardzo wolno zwiększają stężenie glukozy we krwi. Są to węglowodany zawarte np. w warzywach, produktach z mąki razowej czy w grubych kaszach. Produkty te charakteryzują się znaczną zawartością błonnika, który w istotny sposób zwalnia proces trawienia i wchłaniania innych węglowodanów z przewodu pokarmowego. Zarówno węglowodany “maszerujące”, jak i “pełzające” powinny mieć największy udział w diecie chorego na cukrzycę. Szczególnie korzystny jest znaczny udział produktów bogatych w błonnik, który sam nie dostarcza energii (nie wchłania się z przewodu pokarmowego), a dodatkowo zmniejsza wchłanianie tłuszczów i cholesterolu i działa pobudzająco na perystaltykę przewodu pokarmowego.
Podział ten, podobnie jak tabele wymienników znacznie ułatwiają choremu na cukrzycę tworzenie jadłospisu i dają orientacyjną możliwość przewidzenia zachowania się glikemii po spożytym posiłku i odpowiednie dostosowanie dawki insuliny (np. przy algorytmie wielokrotnych wstrzyknięć).

Wymienniki węglowodanowe

Ilość i jakość spożywanych węglowodanów w bardzo znamienny sposób wpływa na poziom glikemii. Dlatego osoby z cukrzycą muszą bardzo dokładnie kontrolować, nie tylko jakość ale i ilość węglowodanów zjadanych w poszczególnych dniach i posiłkach. Wiadomo jednak, że zawartość węglowodanów w różnych produktach jest zróżnicowana. Dla ułatwienia komponowania diety chorego na cukrzycę wprowadzono tzw. wymienniki węglowodanowe.
Jeden wymiennik węglowodanowy to taka porcja produktu, która zawiera określoną ilość węglowodanów. Wykorzystywane są dwa rodzaje wymienników.
Jednostki chlebowe (j.ch.) to wymiennik określany jako porcja produktu, która zawiera 12 gramów węglowodanów (ogółem). Na przykład 1 jednostka chlebowa to pół kajzerki lub dwie czubate łyżeczki cukru. Drugi rodzaj wymienników (ww) określa się jako porcje produktów zawierające 10 gramów węglowodanów. Różnica między tak definiowanymi wymiennikami węglowodanowymi a jednostkami chlebowymi polega na wielkości porcji. Bowiem 1 wymiennik węglowodanowy to 1/3 kajzerki lub dwie płaskie łyżeczki cukru. Opracowano specjalne tabele prezentujące wielkość porcji, która zawiera określoną ilość (12 lub 10 gramów) węglowodanów. Umiejętność posługiwania się wymiennikami węglowodanowymi ułatwia układanie i urozmaicanie jadłospisów. Każdy sam może obliczyć, ile produktów węglowodanowych (wymienników węglowodanowych) powinien zjadać w ciągu dnia. I tak chory, który powinien spożyć w ciągu doby 300 g węglowodanów, może to zrealizować zjadając 25 j. ch. lub 30 ww. Wymienniki trzeba następnie rozłożyć na poszczególne posiłki. Przykładowo na śniadanie chory powinien zjeść 6 j.ch. (7 ww). Korzystając z wspomnianych tabel chory dobiera produkty tak, że codziennie jest to 6 j.ch (7 ww) i codziennie może to być inny zestaw produktów.

Tłuszcze

Tłuszcze stanowią najbardziej skoncentrowane źródło energii. Z 1 grama tłuszczu organizm uzyskuje ok. 9 kcal, czyli praktycznie dwa razy tyle co z 1 grama węglowodanów. Stąd udział energii pochodzącej z tłuszczów, nie powinien przekraczać 30% dobowego zapotrzebowania. Ważny jest również rodzaj spożywanych tłuszczów. Chory na cukrzycę, ze względu na profilaktykę chorób układu krążenia, powinien wybierać produkty będące źródłem przede wszystkim nasyconych kwasów tłuszczowych. nienasycone kwasy tłuszczowe w znacznych ilościach obecne są np. rybach morskich i w roślinach. Podobnie jak w przypadku węglowodanów, istnieją tabele wymienników tłuszczowych, które mogą ułatwić dobór produktów w diecie w zależności od zawartości tłuszczów. Warto też nadmienić, że na rynku dostępnych jest wiele produktów o zmniejszonej zawartości tłuszczów i te właśnie produkty powinny mieć pierwszeństwo w jadłospisie chorego na cukrzycę. I tak np. tę samą ilość energii pochodzącej z tłuszczów, uzyskamy spożywając 25 gramów sera typu Camembert light i 20 gramów sera typu Camembert o normalnej zawartości tłuszczu.

Białko

Insulina ma zasadniczy wpływ na metabolizm, nie tylko węglowodanów i tłuszczów, ale także decyduje o wykorzystaniu białek. 1 gram białka dostarcza 4 kcal energii. Osoby dorosłe chore na cukrzycę (z wyłączeniem kobiet w ciąży i karmiących piersią) powinny w ciągu doby spożywać 0,7 – 0,1 grama białka na każdy kilogram należnej masy ciała. Co najmniej połowę tej ilości powinno stanowić białko zwierzęce. Preferencja dotyczy produktów bogatobiałkowych przy jednocześnie niskiej zawartości tłuszczów. U osób z nefropatią cukrzycową może być konieczne wprowadzenia bardziej drastycznych ograniczeń w spożyciu białka.